Artothèque

La Chapelle de l’ancien Couvent des Ursulines est un exemple remarquable d’architecture classique datant du début du XVIII° siècle. Les façades et la toiture sont aujourd'hui classées. L'ensemble de la bâtisse occupe un lieu désormais stratégique dans la Ville de Mons, à proximité de la gare et de Sainte-Waudru. La réaffectation de la chapelle ne niera pas son passé, marqué par des événements forts. Le projet met en scène le croisement de différentes époques et la mécanique de son nouveau fonctionnement : une énorme machine accueillant une précieuse réserve, à la fois matérielle et virtuelle.

Une enveloppe patrimoniale

La Chapelle de l’ancien Couvent des Ursulines est un exemple remarquable d’architecture classique datant du début du XVIII° siècle. Les façades et la toiture sont aujourd'hui classées. L’intérieur, irrémédiablement privé de son espace original et de son usage initial, offre cependant un potentiel d’utilisation qu’une réaffectation adéquate mettra à profit, dans le respect de la mémoire du lieu.
L'ensemble de la bâtisse occupe un lieu désormais stratégique dans la Ville de Mons, à proximité de la gare et de Sainte-Waudru.


Les trois dimensions du volume global originel

La présence de planchers en béton, destructrice d’un monument historique, est ici transformée en opportunité : d’un monument abimé, la chapelle devient un lieu de stockage doté d’une enveloppe à valeur patrimoniale. Encore faut-il qu’une fois la porte franchie, la magie de cette enveloppe ne s’oublie pas d’un coup.

C’est l’enjeu des deux options principales qui conditionnent l’aménagement intérieur : une faille verticale s’ouvrant sur toute la hauteur de l’édifice, et la libération visuelle complète du rez-de-chaussée.

Ces deux ouvertures permettent d’appréhender les trois dimensions du volume global originel de la chapelle.

L’ouverture visuelle du rez-de-chaussée permet également de révéler la mécanique de fonctionnement de l’institution : l’espace de réception des œuvres, dans lequel s’affiche la scénographie au ralenti des caisses mystérieuses qui arrivent et qui repartent, constituent un décor en mouvement pour l’accueil du public. Seul les sépare une paroi de verre sécurisé, impénétrable et inviolable. Ici encore, c’est la dialectique du mystère et de la révélation qui joue.

La faille verticale, quant à elle, reçoit un escalier monumental que l’on voit pénétrer les profondeurs de l’édifice, frôlant les anciens reliefs muraux redécouverts. Cette faille en dit autant sur l’édifice ancien que sur la fonction nouvelle, révélant autant le volume originel que la succession des étages fermés, contenant les milliers d’objets dont un échantillon a été aperçu au rez-de-chaussée.
Dans la faille, une résille d’acier soutient tous les plateaux. Elle s’insère dans le rythme de l’architecture ancienne tout en gardant un contraste : son dessin léger s’oppose à la massivité de l’ancien. Sa légère inclinaison renforce la sensation de verticalité.

La lumière qui provient de la faille invite le visiteur, dès l’accueil, à découvrir l’espace de la nef latérale. Dans un moment d’intensité dramaturgique, le visiteur peut enfin apercevoir toute la verticalité du bâtiment et les vestiges des anciens décors.

Autour de ces deux gestes architecturaux, le programme se structure et se subdivise en quatre entités dont une est accessible au public : les salles du rez-de-chaussée et le centre de documentation du premier étage, les trois autres étant dédiées au personnel scientifique et aux espaces de restauration, de gestion, de logistique et de réserve (sur six niveaux).

 

Une fois à l’intérieur de la chapelle, le public est accueilli dans le hall par une scénographie qui met en confrontation des technologies numériques de consultation et des vitrines contenant des œuvres réelles.

Une « cabine de d'accueil » rappelle le stockage des œuvres elles-mêmes, mais également la cabine de pilotage de cette énorme machine, à la fois centre d'information, régie de sécurité et zone de stockage à elle seule.

Au centre de la grande nef, le public découvrira une stèle. Celle-ci symbolise la mémoire du lieu, renvoie le visiteur à une atmosphère à la fois sacrée et intemporelle et introduit la centralité de l'artothèque dans le réseau muséal montois.

Le public pourra ensuite, via une installation multimédia interactive projetée sur les parois des réserves de grands formats, découvrir le fonctionnement de l'ensemble des réserves de l'Artothèque.

Le visiteur peut poursuivre le parcours scénographique. Les salles dans la nef latérale contiennent des dispositifs numériques « d’immersion »  permettant la découverte virtuelle d’œuvres numérisées confrontées à la présentation d’œuvres « réelles.

Au premier étage de la nef latérale, le centre de documentation, ample espace dont la modénature de l’ancien décor est conservée, constitue un espace public plus réservé, dédié aux chercheurs. Les grandes ouvertures existantes donnent une vue vers la faille dans la grande nef et établissent une communication visuelle avec les espaces d’accueil du public.

 

Le programme comme une fiction écrite pour un unique comédien  

Le programme de l’Artothèque paraît calqué sur l’édifice qui l’accueille. Donner une visibilité au stockage des œuvres d’art est un enjeu étonnant, auquel personne n’aurait sans doute pensé si la présence de cet édifice à l’histoire tourmentée ne rencontrait d’une part le besoin pressant d’une institution, et l’opportunité du projet Mons 2015.

Il s’agira donc de répondre au-delà de la fonction de conservation, qui supposera un déploiement d’attentions et de précautions techniques et logistiques.

L’occasion est belle de manifester en quoi cette habitude culturelle de conserver l’art du passé, habituellement réservée à des experts et cachée du public en dehors des espaces de monstration dédiés, est elle-même riche de révélations possibles, autant dans ses méthodes que dans ses principes fondateurs.

 

Une machine technique

Les œuvres sont un trésor au cœur de l’édifice, inaccessible  au public, mais dont la présence réelle sacralise le lieu.

L’enveloppe de cette châsse urbaine est restaurée dans le scrupuleux respect de son architecture originelle, faite de pierres blanches, briques badigeonnées de rouge et ardoises de schiste. Au travers de la nouvelle vitrerie qui refermera les grandes baies, la nouvelle fonction s’affirmera avec discrétion.

+ more
De kapel van het voormalige Ursulineklooster is een opmerkelijk voorbeeld van de klassieke architectuur daterende van het begin van de XVIIIde eeuw. De gevels en het dak zijn vandaag de dag beschermd. Het gebouw bezet een stratigische plek in de stad Bergen, vlakbij het station en Sainte-Waudru. De herbestemming van de kapel zal zijn verleden, gemarkeerd door ingrijpende gebeurtenissen niet negeren. Het project ensceneert de wisselwerking tussen verschillende tijdperken en zijn nieuwe werking: een enorme mechanisme dat een waardevolle opslagplaats onthaalt, zowel materieel als virtueel.

Een patrimoniale buitenschil

De kapel van het voormalige Ursulineklooster is een opmerkelijk voorbeeld van de klassieke architectuur uit het begin van de XVIIIde eeuw. De gevels en het dak zijn vandaag de dag beschermd. Het interieur, dat onherroepelijk werd ontnomen van zijn oorspronkelijke ruimte en zijn initieel gebruik, biedt echter tal val mogelijkheden. Een adequate herbestemming zal dit ten volle benutten, met respect voor de geschiedenis van de plek. Het gebouw bezet een stratigische plek in de stad Bergen, vlakbij het station en Sainte-Waudru.

 

Het programma als fictie geschreven voor een unieke acteur 

Het programma van de Artotheek leek geschreven voor het gebouw dat het herbergt. Zichtbaarheid geven aan de opslag van kunstwerken is een buitengewone uitdaging waaraan niemand gedacht zou hebben, ware het niet dat dit gebouw met zijn bewogen geschiedenis tegemoet kwam aan deze dringende vraag en de opportuniteit van het project Mons 2015.

Het kwam er dus op aan om met het project een antwoord te bieden dat verder gaat  dan de functie “conserveren”, iets wat vooral technische en logistieke aandacht en voorzorgsmaatregelen inhoudt.

Het conserveren van kunst is gewoonlijk iets wat voorbehouden is aan experts en verborgen blijft voor het grote publiek buiten de tentoonstellingsruimtes. Dit project is de uitgelezen kans om te tonen hoe deze culturele gewoonte op zich rijk is aan mogelijke ontdekkingen, zowel in zijn methodes als in zijn basisprincipes.

 

De drie dimensies van het originele volume

De betonnen vloerplaten, op zich destructief voor een historisch monument, worden hier een opportuniteit. De kapel wordt getransformeerd van een beschadigd monument tot een opslagplaats voor kunst, omhuld door buitenschil van patrimoniale waarde. Het was dan ook van groot belang om ook binnenin het gebouw de magie van deze buitenschil niet te vergeten.

Deze uitdaging bepaalde de 2 voornaamste keuzes voor de binneninrichting: een vertikale schacht die zich over de hele hoogte van het gebouw opent en een visueel vrijgemaakt gelijkvloers.

Met deze 2 ingrepen worden de 3 dimensies van het oorspronkelijke volume van de kapel begrepen.

De visuele openheid van het gelijkvloers onthult de werking van het gebouw: de ontvangstruimte van de werken, waar de vertraagde scenografie mysterieuze boxen toont die aankomen en vertrekken, vormt een bewegend decor voor het publieke onthaal. Het enige wat hen scheidt is een wand in veiligheidsglas, ondoordringbaar en onschendbaar. Hier speelt weer de dialectiek tussen het mysterie en de openbaring. 

De vertikale schacht op zijn beurt, herbergt een monumentale trap die de diepte van het gebouw binnendringt, rakelings langs de oude herontdekte wandreliëfs. Deze schacht zegt evenveel over het oude gebouw, als over zijn nieuwe functie en toont zowel het originele volume als de opeenvolging van de gesloten verdiepingen. Hier worden duizenden objecten gestockeerd, waarvan reeds een glimp kon worden opgevangen op het gelijkvloers. Een metalen maaswerk ondersteunt alle verdiepingen. Het integreert zich in het ritme van de oude architectuur en behoudt tegelijkertijd een contrast: zijn licht ontwerp vormt een contrast met de massiviteit van het oude. Zijn lichte inclinatie versterkt de vertikaliteit. Het licht vanuit de schacht nodigt de bezoeker uit om vanaf het onthaal de ruimte van de zijbeuk te ontdekken.

Rond deze 2 architecturale ingrepen structureert en verdeelt het programma zich in 4 eenheden. Een daarvan is toegankelijk voor het publiek: het gelijkvloers en het documentatiecentrum op de eerste verdieping. De 3 anderen zijn bestemd voor wetenschappelijk personeel of zijn ruimtes voor restauratie, management, logistiek en opslag (over 6 verdiepingen).

 

Eenmaal binnen in de kapel, wordt de bezoeker onthaald door een scenografie die de digitale opzoekingstechnologie en de vitrines met de reële werken tegenover elkaar stelt.

Een “ontvangstkabine” doet denken de opslag van de werken zelf, maar ook aan de stuurcabine van deze enorme machine, tegelijkertijd informatiecentrum, veiligheidsregie en opslagruimte alleen.

Centraal in de middenbeuk: een stele. Dit symboliseert de geschiedenis van de plek, neemt de bezoeker mee in een religieuze en tijdloze sfeer en toont de centraliteit van de Artotheek in een netwerk van Bergens musea.

De bezoeker ontdekt vervolgens, aan de hand van een multimedia-installatie met projecties op de wanden van de grote reserves, hoe het geheel van de reserves van de Artotheek functioneert.  

Het scenografisch parcours wordt verdergezet in de zijbeuk. Daar maken digitale uitrustingen een virtuele ontdekkingstocht mogelijk. In het documentatiecentrum op de eerste verdieping werd het originele lijstwerk bewaard. Deze ruimte is voornamelijk bestemd voor onderzoekers. De bestaande raamopeningen bieden een zicht op de schacht in de middenbeuk en bewerkstelligen een visuele communicatie met de publieke ontvangstruimtes.

 

Een technische machine

De werken zijn een schat in het hart van het gebouw. Ook al is deze zone niet toegankelijk voor het grote publiek, hun feitelijke aanwezigheid sacraliseert de plek. De buitenschil van dit stedelijke heiligdom werd gerestaureerd met het meeste respect voor zijn originele architectuur van witte steen. Doorheen het nieuwe glaswerk komt de nieuwe functie discreet tot uitdrukking.

+ en savoir plus
The chapel of the former Ursulines convent is a remarkable example of the classical 18th century's architecture. The façades and the roof are listed nowadays. The whole building occupies a strategic place in the city of Mons, close to the railway station and Sainte Waudru. The new functions of the chapel will not ignore its past, which is marked by drastic events. The project stages the interactions between the different periods and the mechanisms of its new functioning: an enormous mechanism hosting a precious virtual and material depot.
Nature
Transformation of the old chapel of the Ursulines Convent
Program
Art lending library
Location
Rue Claude de Bettignies - 7000 Mons
Duration
2010 - 2015
Client
City of Mons
Author(s)
MA - L'Escaut-Atelier Gigogne / Full mission of architecture and scenography
Surfaces
gross : 2.200m²
Budget (excl vat)
7 026 686 € (Arch.) - 500 000€ (Scéno.)
Team Escaut
Catherine Dohmen - Grégoire Fettweis (partners in charge) - David Crambert - Raquel de Morais - Michael Bianchi
More
Structure
JZH & Partners
Fluids
Axis Engineering